Op woensdagmiddag 5 november troffen wij elkaar in de vertrekhal van de luchthaven Schiphol. Ruim op tijd passeerden wij de douane, en na nog wat noodzakelijke inkopen vertrokken wij, iets vertraagd, vanuit Schiphol richting Berlijn Tegel Airport. Na een probleemloze vlucht stond er al een zeer ruime en luxe bus ons op te wachten. Het verkeer in Berlijn was vanwege de avondspits erg druk, maar dat heb je er graag voor over als je dan ook een hotel midden in het centrum van Berlijn hebt. Overigens is centrum een rekbaar begrip in Berlijn; er zijn feitelijk meerdere centra en subcentra te vinden. Ons hotel bevond zich aan de Prinzenstrasse, nabij het Moritzplatz. Dat is eigenlijk op de grens tussen het stadsdeel Mitte en het stadsdeel Kreuzberg. Een prima uitvalsbasis om Berlijn te verkennen, met een U-bahn station in de onmiddellijke nabijheid. Nadat we ons wat hadden opgefrist zijn we dan ook direct met de U-bahn naar het restaurant Pan Asia vertrokken. Dat restaurant is gelegen in Prenzlauer Berg, nabij het uitgaanscentrum Hackesche Hofe. Omdat we al ver voor onze vertrekdatum een voorkeur voor onze gerechten hadden doorgegeven, was het voor velen toch een hele verrassing wat er uiteindelijk op het bord verscheen. Maar het was een heerlijk diner waar de wijn rijkelijk vloeide, en de stemming zat er direct goed in. Na afloop besloot een groepje om de omgeving verder te verkennen, en we belandden in een Berlijnse kneipe, vol met DDR-memorabilia.
Donderdag 6 november 2014
Het ontbijt werd vroeg geserveerd in het hotel, maar dat vormde op deze eerste dag van de excursie voor niemand een belemmering. Monter stapten wij opnieuw in de U-bahn op weg naar de Technische Universiteit van Berlijn. Het viel al op dat de metrostellen steeds voller raakten, maar dat had ook te maken met de staking van het treinpersoneel bij de S-bahn. Het personeel had vanaf donderdagochtend een vierdaagse staking afgekondigd, precies in het weekend dat er een miljoen bezoekers in Berlijn werden verwacht voor de feestelijkheden in het kader van 25 jaar Mauerfall. Maar daarover later meer. De Technische Universiteit van Berlijn bleek te zijn gehuisvest in een voormalig fabriekscomplex van AEG. We werden daar ontvangen door het departement van Real Estate Management, die voor ons een intensief ochtendprogramma hadden samengesteld. Na een welkomstwoord vanuit het departement werd er een lezing gegeven door de heer Nagel, voorzitter van de stichting Baukultur. Zijn lezing bestond uit twee delen: de regionale en stedelijke ontwikkeling van Berlijn enerzijds, en een toelichting op de Baukultur anderzijds. Er kwam ontzettend veel informatie voorbij, dus ik kan hier alleen de hoofdpunten benoemen.
In het eerste deel ging hij in op de positie van Berlijn in de regio, en de ruimtelijke ontwikkeling in Berlijn zelf. Berlijn heeft 3,5 mln inwoners, maar is eigenlijk een metropool in een krimpend ommeland. Dat is een groot verschil met de andere grootstedelijke regio’s in Duitsland. Binnen Berlijn is sprake van grote veranderingen in de economische structuur, en Berlijn is in toenemende mate afhankelijk van de creatieve industrie. Deze sector bevindt zich met name in de voormalige (industriële) gebouwenvoorraad uit de periode 1870 – 1920. De creatieve locaties zijn vooral te vinden in de stadsdelen Mitte en Prenzlauer Berg, Kreuzberg en Charlottenburg. Na de val van de Berlijnse muur had de stad te maken met een enorme planningsopgave. De twee stadsdelen, Oost en West, moesten opnieuw aan elkaar verbonden worden. Midden jaren negentig zijn er verschillende plannen voor de nieuwe ongedeelde stad opgesteld. Veel aandacht ging uit naar de ontwikkeling van de Innenstadt, de centraal gelegen zone rondom Tiergarten en Mitte. De uitdaging was om de oude stedelijke structuur en de oude bouwblokken, die door de oorlogsverwoesting en afbraak in de jaren zestig en zeventig sterk aangetast waren, weer te herstellen. Diverse grote projecten werden uitgevoerd, waardoor een polycentrische stadsstructuur ontstond. In de meest recente plannen van Berlijn wordt een vijftal strategische gebieden benoemd, als focusgebieden voor nieuwe ontwikkelingen. Dit zijn Flughaven Tegel, de omgeving van Heidestrasse ten noorden van het nieuwe centrale station, het Spreeraum rondom de rivier de Spree, het ontwikkelingsgebied Flughaven Tempelhof en de omgeving van het nieuwe internationale vliegveld van Berlijn aan de zuidoostzijde van de stad. Nagel ging uitgebreid in op de ontwikkelingen in deze gebieden. De stedelijke ontwikkelingsstrategie van Berlijn bestaat volgens Nagel uit een zorgvuldige combinatie van top down planning en bottom up initiatieven.
In het tweede deel van zijn lezing ging Nagel in op de bouwcultuur in Duitsland en Berlijn. In dit kader werd uitgebreid ingegaan op de verschillende partijen in het bouwproces, de verschillende bouwsectoren (woningbouw, infrastructuur e.d.) en het planningsproces. Ook de rol van de openbare ruimte en de groene ruimte werd uitgebreid besproken. Een belangrijke sleutel voor een zorgvuldig planningsproces is aandacht voor communicatie, aldus Nagel.
Na een koffiebreak werd het ochtendprogramma vervolgd door een presentatie door Christoph Roedig, architect bij Roedig Schop Architecten. Zijn verhaal was gericht op een geheel ander schaalniveau, namelijk dat van de Baugemeinschaften. Op basis van zijn praktijk hield Roedig een inspirerend verhaal over de proceskant van deze coöperatieve verbanden. Berlijn is een stad met een zekere traditie voor deze coöperatieve bouwwijze, die we in Nederland kennen onder de naam CPO (collectief particulier opdrachtgeverschap). In Berlijn zijn het met name de architecten geweest, die met bouwgroepen aan de slag zijn gegaan. Christoph Roedig is daar een prominent voorbeeld van: hij heeft al een jaar of tien ervaring met het werken met bouwgroepen. In zijn presentatie werd het gehele proces van de bouwgroepen toegelicht, van de start via de ontwerp- en ontwikkelfase naar de bouwfase en de bewonings- en beheerfase. Nadat een bouwgroep, via advertenties, is samengesteld, is deze bouwgroep de landlord c.q. opdrachtgever, en speelt de architect de rol van de bemiddelaar. De architect vervult daarbij veel meer taken dan we in Nederland gewend zijn: hij brengt de groep bij elkaar, hij neemt de wensen op van de deelnemers, maakt de ontwerpen, begeleidt de juridische werkzaamheden, regelt de bouwvergunning en begeleidt de bouw. De architect is daarmee de spil in het web, en neemt veel taken van de ontwikkelaar over. Het bureau van Roedig is inmiddels uitgebreid tot 14 werknemers, en richt zich ook op flexibele hout- en skeletbouw.
Na een zeer voedzame lunch, verzorgd door het departement van REM, verlieten we de universiteit. Opvallend was dat er nauwelijks studenten te zien waren op het terrein. Met de U-bahn vertrokken we naar de wijk Schoneberg, waar Vincent Kompier klaar stond om ons te ontvangen. Vincent Kompier is een Nederlandse planner, onderzoeker en publicist, en woont al jaren in Berlijn. Hij kan over elk willekeurig onderwerp over Berlijn direct een heel boeiend verhaal vertellen. Samen met hem hebben we eerst een appartementengebouw bezocht, dat ook als bouwgroep (CPO) tot stand is gebracht. Het was ook een project van Roedig-Schop Architecten, en we kwamen er achter dat de architect ook zelf in het gebouw woonde. Een bevriende Nederlander ontving ons in zijn appartement (90 m2). Het was interessant om te horen hoe hij het ontwerp- en bouwproces had ondergaan. Hij liet ons ook het riante dakterras zien, zodat we een goede indruk kregen van het gebouw en de omgeving. Daarna gingen we met Vincent Kompier via het park van de Gleisdreieck naar de Leipziger Platz. Na een toelichting op de bouwgeschiedenis van dit bijzondere historische achthoekige plein (dat tot de val van de muur in de verboden zone lag en als gevolg van de oorlogsverwoestingen vele jaren een onbebouwde vlakte was) werden we de Mall of Berlin ingestuurd. We gedroegen ons zoals Vincent had voorspeld: als een clusterbom ging iedereen zijn eigen weg op verkenning in dit gloednieuwe winkelcentrum. Met een omvang van 76.000 m2 herbergt deze nieuwe Mall of Berlin 270 winkels, een hotel, fitnesscentrum, kantoren en woningen, als ook 1.000 ondergrondse parkeerplaatsen. Het drielaags centrum is wat je van een dergelijk Duits project mag verwachten: overweldigend, lux, groots en meeslepend. Heel bijzonder om pal naast de voormalige ‘plattenbau’ van de DDR een dergelijke hypermoderne mall te zien. Na dit bezoek staken we het drukke plein over naar het naastgelegen Potzdamer Platz. Daar bezochten we het bekende Sonycenter. Het is wel frappant om te bemerken hoe snel een dergelijk centrum gedateerd raakt. De ontwikkeling van Potsdamer Platz was in de jaren negentig van de vorige eeuw een architectonisch hoogstandje, ontworpen door vooraanstaande architecten (zoals Jahn, Rogers, Piano). Het is nu eigenlijk een merkwaardig stedenbouwkundig ensemble, zeker als je door de spleet in het Marlene Dietrich-plein ineens aan de achterkant van dit centrum staat. Nadat we de groene dijk van de Nederlandse landschapsarchitecten DUS opnieuw hadden beklommen, en een bezoek hadden gebracht aan de tegenhanger van de Mall of Berlin: de Arkaden, grepen we het eerste en enige openlucht terrasje in de buurt aan om ons in de kussens te laten vallen van dit lounge-terras en een heerlijk biertje te drinken. Waarschijnlijk vanwege de intensieve dag met veel indrukken, wilden we hier voorlopig ook niet meer weg en werd het allengs gezelliger. Omdat het avondprogramma in principe vrij was, maar iedereen zich prima vermaakte, besloten we na verloop van tijd gezamenlijk de inmiddels stampvolle U-bahn in te gaan om een restaurantje te zoeken in de buurt van ons hotel. Eén van ons was goed bekend in de Oranienstrasse, en wist nog wel een paar leuke restaurantjes en cafés. Uiteindelijk is de gehele groep in een Italiaansachtig restaurant terechtgekomen, waar pizza’s werden geserveerd tegen absolute bodemprijzen. Het smaakte ons desondanks heel goed, en de avond was nog jong, dus ging een deel van de groep na dit etentje verder op onderzoek in de horeca van de Oranienstrasse. En die is veelzijdig en divers, zoals we die avond aan den lijve hebben ervaren.
Vrijdag 7 november 2014
Het ontbijt was wat moeizamer dan de eerste excursiedag. Helaas waren we ook niet helemaal compleet, maar we gingen toch vol goede moed op weg naar het hoofdkantoor van Gewobag, één van de grotere woningbouwverenigingen van Berlijn. Halverwege het traject raakten we wat groepsleden kwijt, maar gelukkig wisten die later nog wel aan te haken. We werden weer zeer hartelijk welkom geheten door mevrouw Senezana Michaelis, bestuurslid van Gewobag. Deze voortvarende mevrouw hield een uitgebreide inleiding over de woningmarkt en de volkshuisvesting in Berlijn, en de rol van Gewobag daarbij. Het was voor ons boeiend om te horen, zeker in het licht van de actuele discussie over de corporatiesector in Nederland. Het belang van de real estate, de ontwikkelingen in de bevolking, de woningvoorraad, het scheef wonen en de toenemende betalingsproblemen kwamen aan bod. De sterke rol van de huursector in Berlijn werd uitvoerig besproken, en in het bijzonder de rol van Gewobag daarbij. Met 57.000 appartementen in beheer, en de ambitie om door te groeien naar 65.000 verhuurde eenheden is dit een zeer belangrijke speler.
Na een calorierijke koffiebreak met een rijk palet aan Duitse koekjes en handsnoepjes, stapten we in de VIP-bus van Gewobag op weg naar een aantal vernieuwingsprojecten in Prenzlauer Berg. We bezochten een woning die nog gerenoveerd moest worden, en een appartement dat net opgeleverd was. Opvallend is dat de appartementen met parket, maar zonder keuken worden verhuurd.
Opnieuw stapten we in de U-bahn op weg naar een Italiaans restaurant (Il Nuovo Primo) vlakbij Tempelhof. Wat de Italiaanse eigenaar van dit restaurant voor ons had klaargemaakt was fantastisch. Alsof we echt even in Italië waren beland werd ons een zeer weldadige en uitgebreide Italiaanse lunch voorgeschoteld, inclusief antipasti en een heerlijk dessert. We waren dan ook moeilijk weer in beweging te krijgen, maar uiteindelijk is het Miller Stevens toch gelukt. Deze van origine Amerikaan woont al geruime tijd in Berlijn, en is als partner verbonden aan Stadt Land Fluss, een bureau voor stedenbouw en stedelijke planning. Hij begeleidde ons naar het voormalige vliegveld Tempelhof, nu een enorm grote open ruimte van ruim 350 ha middenin het stedelijk gebied van Berlijn. Het vliegveld is vooral bekend van de Berlijnse luchtbrug in de periode 1948 – 1949, maar het gebied is feitelijk al vanaf 1722 in militair gebruik. In de jaren negentig werden de eerste masterplannen ontwikkeld voor de herinrichting van het gebied. Nadat het vliegveld in 2008 werd gesloten, en het terrein in mei 2010 open werd gesteld voor publiek, hebben de Berlijners het direct omarmd voor recreatie en ontspanning. Dwars over het terrein liggen twee airstrips van 2 km lang, en aan de westelijke zijde zijn de voormalige luchthavengebouwen (met een omvang van 300.000 m2 bvo) uit de jaren dertig nog in tact, maar leegstaand. In 2013 is een masterplan voor het gebied ontwikkeld, waarbij bebouwing aan de oost- en westrand van het terrein werd voorgesteld. In het referendum dat in mei 2014 over deze plannen werd gehouden hebben de Berlijners zich, tot grote teleurstelling van Miller Stevens, uitgesproken tegen het masterplan. Dat betekent dat de komende decennia geen ontwikkelingen in het gebied gaan plaatsvinden, en het terrein dus onaangetast blijft.
Nadat we de enorme omvang van het gebied hadden ervaren, zijn we met Miller Stevens naar een voormalig projectbureau gegaan, waar we verder over de ontwikkelingen op Tempelhof zijn bijgepraat. Ook heeft Stevens met ons een workshop gehouden, waarbij de opdracht was een ruimtelijke visie te ontwikkelen en een creatieve invulling te bedenken voor het gebied.
Na afloop van deze leerzame middag was er tijd en ruimte voor een eigen invulling, alvorens we naar het restaurant Tauro zouden gaan voor het diner. Het grootste deel van de groep besloot met elkaar naar de Potsdamer Platz af te reizen, omdat die avond het herdenkingsweekend van 25 jaar Mauerfall zou starten. Zodra we op Potsdamer Platz uit de U-bahn stapten, kwamen we terecht in een enorme mensenmassa. Iedereen was onder de indruk van de lichtgevende ballonnen, die als een reeks straatlantaarns het gehele traject van de voormalige muur tussen oost en west markeerden. In totaal waren er zo’n 7000 van dergelijke lantaarns geplaatst, die op zondagavond 9 november tegelijkertijd zouden worden losgekoppeld en het luchtruim zouden kiezen. Van de Potsdamer Platz liepen we langs deze lichtgrens naar de Brandenburger Tor, waar grote videoschermen waren geplaatst. Hierop werden indrukwekkende beelden vertoond van het plaatsen van de muur, de ontwikkelingen in de DDR en de val van de muur op 9 november 1989. Niet alleen de beelden waren indrukwekkend, maar vooral ook het (Berlijnse) publiek, dat zwijgend en zichtbaar emotioneel naar hun stadsgeschiedenis stond te kijken. Rondom de Brandenburger Tor waren enorme podia geplaatst, waaruit bleek dat men rekening hield met een enorme toeloop in dit herdenkingsweekend. We voelden met elkaar duidelijk het historische karakter van deze gebeurtenis, en we waren zeer onder de indruk van de omvang en massaliteit ervan. Na een stevige wandeling zijn we via de Unter den Linden en het Alexanderplatz uiteindelijk in het restaurant Tauro aangekomen. Daar werden we opnieuw culinair verwend, en het vormde een mooie afsluiting van de dag.
Zaterdag 8 november 2014
De wekker was de volgende ochtend weer onverbiddelijk, en dat moest ook wel omdat de bus alweer vroeg klaar stond om ons naar het vliegveld Tegel te brengen. Om 12.00 uur vertrok het vliegtuig, en we kwamen tegen half twee aan op Schiphol.
Alles bij elkaar was het een zeer geslaagde excursie. Een aangename groep, een vol maar boeiend en afwisselend programma met vele culinaire hoogtepunten. De organisatie door Jurrien en Sandy was uitstekend verzorgd. Het enige minpuntje was dat de excursie eigenlijk te kort was; we hadden graag nog wat langer in Berlijn willen blijven.
Theo Bentvelsen